Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Od odpadów do warsztatu. Strefy aktywności w osadach grupy pleszowsko-modlnickiej cyklu lendzielsko-polgarskiego zachodniej Małopolski w świetle analizy funkcjonalnej i przestrzennej zabytków krzemiennych.
Numer projektu: NCN 2022/45/N/HS3/03475
Finansowanie: Narodowe Centrum Nauki, konkurs Preludium 21
Słowa kluczowe: neolit, grupa pleszowsko-modlnicka, cykl lendzielsko-polgarski, analiza zabytków
krzemiennych, traseologia, analiza przestrzenna
Kierownik projektu: Tomasz Oberc
Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
email: toberc(et)iaepan.edu.pl, tomaszoberc(et)gmail.com

Charakterystyka projektu

W drugiej połowie 5 tys. BC na obszarze zachodniej Małopolski społeczności neolityczne reprezentowane były między innymi przez grupę pleszowsko-modlnicką (GPM) związaną z tzw. cyklem lendzielsko-polgarskim (CLP), obejmującym obszary położone na północ od Karpat. Grupa ta jest efektem lokalnych adaptacji neolitycznego modelu przyniesionego niemal tysiąc lat wcześniej przez kulturę ceramiki wstęgowej rytej, jak również ciągłych interakcji kulturowych o lokalnym i poza lokalnym zasięgu. Wśród elementów przyniesionego na te obszary modelu, oprócz technik uprawy i hodowli, obecny był także sposób organizacji osad, oparty o istnienie długich domostw i związanymi z nimi strefami codziennej aktywności, który mimo licznych zmian społecznych i gospodarczych, wydaje się niezmienny przynajmniej do czasu funkcjonowania GPM. W tym czas, na obszarach położonych na południe od Karpat obserwowany jest szerszy cykl przemian, obejmujących między innymi zmiany w stylistyce ceramiki, systemie osadniczym czy sferze symbolicznej, ujmowanych łącznie jako proces eneolityzacji. Chociaż większość tych zmian obserwowana jest w Małopolsce dopiero w 4 tys. BC, niektóre z nich, na przykład upowszechnienie metod górniczych w pozyskiwaniu surowców krzemiennych, wydaję się być obecne także w GPM. Wiązać z tym zjawiskiem można także przemiany w przemyśle krzemieniarskim czy systemie osadniczym, które zaobserwowano w młodszej fazie funkcjonowania tego taksonu.

Celem projektu jest określenie miejsc wytwórczości w osadach tego ugrupowania, dający wgląd w szerszą ekonomię neolitycznych społeczności GPM oraz porównanie ich z gospodarką ludności zamieszkującą pozostałe obszary objęte neolityzacją. Proces wytwarzania produktów z surowców takich jak drewno, skóra, czy włókna roślinne, chociaż są one kluczowe dla funkcjonowania społeczności, jest zwykle nieuchwytny archeologicznie. W dociekaniach o tych sferach życia z pomocą przychodzą badania traseologiczne, które pozwalają na interpretację śladów zużycia zabytków krzemiennych. Zabytki krzemienie były wykorzystywane samodzielnie lub jako części pracujące większych, kompozytowych narzędzi, takich jak sierpy. Do określenia sposobu używania, oprócz oględzin śladów, konieczne są eksperymenty archeologiczne nastawione na odtworzenie ich rodzajów, intensywności i lokalizacji przy wykonywaniu różnych czynnościach. Także badania pozostałości na ostrzach, takich jak ślady dziegciu czy fitolity, wnoszą dodatkową wiedzę o sposobie i celu pracy takimi narzędziami. Do wykonania pewnych zadań, na przykład obróbki i garbowania skóry, konieczne jest użycie zróżnicowanego instrumentarium. Bazując na tej przesłance, możliwe jest odtworzenie miejsc przeznaczonych do wykonywania pewnych zadań – warsztaów, gdzie zabytki noszące różne ślady wykorzystywane były jednocześnie. Aby tego dokonać, oprócz analizy traseologicznej, konieczne jest także zbadanie procesów depozycji, mające na celu określenie miejsc wykorzystywania zabytków nim trafiły one do wypełnisk obiektów archeologicznych oraz odtworzenie łańcuchów produkcji (tzw. chaînes opératoires) poszczególnych surowców. W pierwszej analizie wykorzystane zostaną informacje przestrzenne o miejscach zalegania zabytków oraz dane dotyczące stratygrafii obiektów, zbogacone o datowania radiowęglowe. Zaś rekonstrukcja łańcuchów przetwórstwa odbywać się będzie na podstawie dotychczasowej wiedzy o neolitycznej gospodarce, analizie zestawów narzędzi złożonych do grobów, analogiach etnograficznych oraz eksperymentach nakierowanych na komplementarne używanie różnych narzędzi. Dopiero połączenie tych trzech zabiegów pozwoli na określenie lokalizacji i zakresu produkcji warsztatów. W wyniku takiej analizy przeprowadzonej dla zgrupowań obiektów związanych z GPM z różnych stanowisk będzie można stwierdzić, czy istniał charakterystyczny dla tej grupy standard przetwórstwa w osadach.

Projekt stanowi więc okazję do rewizji dotychczasowych ustaleń oraz rekontekstualizacji danych pozyskanych podczas wcześniejszych, często pionierskich, badań. Analizy narzędzi krzemiennych wzbogacone zostaną poprzez dane archeozoologiczne, archeobotaniczne i badania pozostałości na zabytkach, skutkując wielostronną analizą zachowań ekonomicznych społeczności neolitycznych. Bazując na zrekonstruowanych łańcuchach produkcji, możliwe będzie określenie, które czynności wykonywane były w osadach, a które poza nimi – na przykład w miejscu pozyskiwania surowca, tak jak to już ustalono dla surowców krzemiennych. Pozwoli to na wgląd w społeczno-gospodarcze podstawy funkcjonowania tych społeczności oraz określenie jak bardzo różnią się one od pierwotnego neolitycznego modelu, oraz od adaptacji obserwowanych na innych obszarach. Planowane nowe oznaczenia chronometryczne dla materiałów GPM pozwolą także na lepsze zrozumienie rozwoju tej jednostki, jak i recepcji „modelu eneolitycznego” na peryferyjnych strefach neolitu środkowoeuropejskiego.