Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Tworzywa szkliste z późnej epoki brązu na ziemiach polskich.

Kierownik projektu: dr Tomasz Purowski

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Źródło finansowania projektu: NCN, 2014-2016 (Umowa nr UMO-2013/09/D/HS3/04464)

Kontakt:

e-mail: tomasz@iaepan.edu.pl
telefon: 22 620 28 81

Wykonawcy

Jednostki zaangażowane w projekt:

Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych, Uniwersytet Warszawski
Instytut Geochemii, Mineralogii i Petrologii, Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski

Osoby zaangażowane w projekt:

Tomasz Purowski, Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Barbara Wagner, Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych, Uniwersytet Warszawski
Piotr Dzierżanowski, Instytut Geochemii, Mineralogii i Petrologii, Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski

Charakterystyka

Rezultat:

Pojedyncze paciorki szklane spotykane są w Polsce już w II okresie epoki brązu (czyli w fazie BzB-BzC). Liczniej odkrywane są na stanowiskach z III-V okresu epoki brązu (fazy BzD-HaB). Łącznie z II-V okresu epoki brązu (c. 1600-750/700 BC) znanych jest z Polski ponad 3000 paciorków szklanych znalezionych na 40 stanowiskach archeologicznych. Na kilku cmentarzyskach natrafiono na kilkaset okazów, np. w miejscowościach: Domasław-Chrzanów (ponad 1000 egz.), Kietrz (ponad 500 egz.), Targowisko (około 400 egz.), Kraków Bieżanów (ponad 350 egz.) czy Samborowice (ponad 200 egz.).
Omawiane przedmioty podzielono w pierwszej kolejności ze względu na rodzaj tworzywa, z którego zostały zrobione: (1) fajans; (2) szklisty fajans; (3) szkło właściwe. Kolejne kryterium klasyfikacji stanowi kategoria przedmiotu: 1. paciorki; 2. amulet. Bardziej szczegółowy podział można było wykonać tylko dla paciorków. Są one przeważnie niedekorowane i zrobione ze szkła turkusowego lub niebieskiego, rzadziej zielonego lub seledynowego. Nieliczne okazy są ornamentowane (z obszarów Polski pochodzą m.in. paciorki Pfahlbautönnchen mit Spirale oraz Pfahlbaunoppenperlen).
Metodą LA-ICP-MS zbadano tworzywo 36 paciorków szklanych znalezionych na stanowiskach ludności KŁ z faz BzD-HaB3 (najczęściej z faz HaA2-HaB1). Dodatkowo metodą EPMA zbadano skład chemiczny szkła kolejnych 4 paciorków. Porównując relacje MgO do K2O można wyróżnić dwie grupy: (1) szkła wysokomagnezowe (high magnesium glass - HMG); (2) szkła niskomagnezowe i wysokopotasowe (low magnesium, high potassium glass - LMHK). Wytopiono je z różnych surowców, według odmiennych receptur, w różnych warsztatach, w kilku miejscach świata.
Przeprowadzone badania wykazały, że w epoce brązu na obszary Polski docierały paciorki szklane wykonane zarówno w Egipcie, Mezopotamii, jak i Italii. Większość HMG wytopiono najprawdopodobniej w Mezopotamii lub Egipcie. Szkło LMHK wytopiono w Europie, zapewne w Italii, gdzie w późnej epoce brązu funkcjonowały warsztaty szklarskie w miejscowościach Frattesina i Mariconda di Melara.
Paciorki wykonane z HMG pojawiają się na obszarze Polski w fazie BzB i BzB-BzC i trwają po fazę HaA1. Tylko dwa znaleziska z Polski południowo-wschodniej datowane są później. Szkło LMHK pojawia się w Polsce bardzo wcześnie. Jeden wykonany z niego paciorek odkryto w grobie ludności kultury mogiłowej w Górzycy w zachodniej Polsce. Obiekt datowany jest na BzC/BzD. Zdecydowana większość znalezisk pochodzi jednak z HaA2-HaB2, a nieliczne z HaB3.
Najprawdopodobniej paciorki wykonane ze szkła LMHK zostały przywiezione na obszary Polski z obszarów Italii. Większa ich część trafiła do południowej Polski szlakiem „bursztynowym” przez Bramę Morawską, na co wskazuje duża liczba znalezisk w górnym biegu Odry. Najprawdopodobniej również paciorki wykonane z HMG w rejonie wschodnionadśródziemnomorskim trafiły do Polski poprzez tereny Italii oraz Czechy. Warto podkreślić, że w Polsce południowej paciorki wykonane z HMG i LMHK spotykane są często na tych samych cmentarzyskach (np. Domasław-Chrzanów, Kietrz, Samborowice, Targowisko).

Publikacje

T. Purowski, Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, woj. małopolskie, (w:) Kompleks osadniczy kultury łużyckiej w Targowisku, stan. 10-12, pow. wielicki, J. Górski red., Krakowski Zespół do Badań Autostrad, "Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce", Kraków 2014, s. 289-305.

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku