Informacje o projekcie
Tytuł projektu: Badanie pochodzenia i użytkowania obsydianu w neolicie na terenie Polski
Numer projektu: NCN OPUS 15 2018/29/B/HS3/01540
Kierownik projektu: dr Dagmara H. Werra
Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Źródło finansowania projektu: Narodowe Centrum Nauki
Kontakt:
e-mail: werra@iaepan.edu.pl
telefon (22) 620-28-81 do 86
Wykonawcy:
Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Charakterystyka
Obsydian, szkło wulkaniczne, był jedną z najlepszych skał krzemionkowych wykorzystywanym przez społeczności pradziejowe do wytwarzania rożnego rodzaju narzędzi. Ze względu na ich unikatowy geochemiczny skład, tzw. „fingerprints”, możliwe jest określenie charakterystycznych cech dla danego źródła geologicznego obsydianu za pomocą różnych metod instrumentalnych. Dzięki temu możliwe jest dokonanie porównania cechy zabytków obsydianowych w celu ustalenia najbardziej prawdopodobnego miejsca pochodzenia dla surowca z którego został wykonany. Uzyskane wyniki pozwalają na przeprowadzenie interpretacji dotyczących funkcjonowania przeszłych społeczności pradziejowych.
W projekcie zaplanowano szereg analiz, między innymi badanie metodą EDXRF. Uzyskane w ten sposób wyniki pozwolą na przybliżenie zagadnień związanych z dostępem do złóż i kontrolą terenu, jak również dotyczących specjalizacji i użytkowania obsydianu. Rezultaty tych analiz przede wszystkim umożliwią śledzenie dystrybucji obsydianowych wytworów, badanie zagadnień związanych z ich pozyskiwaniem, wymianą oraz kontaktami wspólnot pradziejowych.
Najstarsze ślady użytkowania obsydianu przez społeczności pradziejowe na ziemiach Polskich datowane są na środkowy paleolit. W paleolicie i mezolicie mamy ślady obecności pojedynczych okazów w inwentarzach, z bardzo rzadkimi przykładami liczniejszej obecności wytworów obsydianowych (np. Rydno, kopalni ochry). Dramatyczny wzrost użytkowania obsydianów zaczyna się wraz z przybyciem na ziemie polskie pierwszych społeczności neolitycznych.
W ramach projektu zaplanowano przeprowadzenie analiz technologiczno-morfologicznych, które będą połączone z metodą składanek oraz z analizą wagową. Zostanie to wykonane w celu ustalenia w jaki sposób neolityczne wspólnoty użytkowały obsydian. Pozwoli to również na zbadanie czy stosowano odmienne technik łupania w odniesieniu do użytkowania innych surowców. Posłuży także do przeanalizowana w jakie formie obsydian docierał na stanowisko: czy dotaczany był w formie naturalnych konkrecji i był obrabiany na stanowisku, czy też w postaci gotowych narzędzi czy półsurowca, a jeżeli tak to jakie narzędzia były preferowane. Poziom ten zostanie rozbudowany o badania traseologiczne. Zostaną przeprowadzone w celu określenia jakie było przeznaczenie wytworów obsydianowych, i czy jest ono różne do użytkowana narzędzi krzemiennych. W celu ustalenie źródła pochodzenia wytworów i ich chronologii planowane jest przeprowadzenie serii analiz metodą fluorescencji rentgenowskiej (energy dispersive X-ray fluorescencje–EDXRF). Jest to niedestrukcyjna metoda pozwalająca na badanie okazów nawet o niewielkich rozmiarach. Metoda pozwala na określenie charakterystycznego składu danego okazu i pozwoli na ustalenie źródła jego pochodzenia.
Zaplanowano również przeprowadzenie po raz pierwszy dla materiałów z Polski datowanie metodą hydratacji obsydianu. Metoda ta pozwala na ustalenie chronologii okazów. Dodatkowo na tym poziome zaplanowano przeprowadzenie datowanie metoda radiowęglową, w celu ustalenia chronologii stanowisk, z który pochodzi obsydian, a które nie były dotychczas datowane.
Analiza tak dużego zbioru obsydianów pozwoli po raz pierwszy na tak szeroką skalę na uzyskanie wyobrażenia o dystrybucji i użytkowaniu tego surowca w neolicie na terenie Polski oraz porównanie na szerszym tle. W rezultacie uzyskamy obraz dynamiki kontaktów społeczności pradziejowych i wymiany obsydianów, jak zmieniał się w czasie (m.in. dzięki datowaniu metodą hydratacji obsydianów oraz datowaniu radiowęglowemu). Projekt pozwoli również na zbadanie zagadnienia specjalizacji i technologii użytkowania tego surowca. Będzie możliwe rozpatrzenie kwestii dotyczących w jakim zakresie wykorzystywany był ten surowiec z poszczególnych złóż i jak zmieniał się dostępu do nich. Przyczyni się do rozwoju wiedzy na temat przeszłych społeczności pradziejowych – o ich wzajemnych kontaktach i znaczenia wytworów importowanych.
Publikacje:
Werra, D. H., Hughes, R. E., Nowak, M., Vizdal, M. i Gačková, L. (2021) Obsidian Source Use within the Alföld Linear Pottery culture in Slovakia, Sprawozdania Archeologiczne, 73(1), 331-369. doi: 10.23858/SA/73.2021.1.2615.
Werra, D.H., Woźny, M. and Trela-Kieferling, E. (2022) The investigations of obsidian in Poland – the beginning. In: Walking Among Ancient Trees. Studies in Honour of Ryszard Grygiel and Peter Bogucki. M. Grygiel and P. Obst (eds.), 521-532. Łodź: Wydawnictwo Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego No. 31, Łódź 2022: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego and Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi (alternatively Profil-Archeo Publishing House), ISBN 978-83-948140-9-0.
Kiosak, D., Kotova, N., Demchenko, O., Bardeckyi, A. and Werra, D. H. 2023. Verifying the chronology of Ukrainian Neolithic, Praehistorische Zeitschrift, 98(2), 419-436. https://doi.org/10.1515/pz-2022-2058
Moskal-del Hoyo, M., Korczyńska-Cappenberg, M., Kenig, R., Rauba-Bukowska, A., Roffet-Salque, M., Maule, Ch. A., Werra, D. H., Hughes, R. E., Kapcia, M., Wilczyński, J., Czekaj-Zastawny, A., Głód, A. and Nowak, M. 2024. An Early Neolithic house in the Foothills: A case study of pottery and lithic artefacts from the Biskupice site 18 (Wieliczka Foothills, southern Poland). Journal of Archaeological Science: Reports, Volume 53, 104346. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.104346.
Konferencje:
International Obsidian Conference 2019, 27–29 May 2019, Sárospatak (Hungary): Dagmara H. Werra, Investigation of the sources and uses of obsidian during the Neolithic in Poland – preliminary review ;
26th EAA Virtual Annual Meeting 24-30 August 2020; Dagmara H. Werra, Richard E. Hughes, Import – gift – equivalent? Investigating the significance of obsidian during the Neolithic in Poland;
International Obsidian Conference 2021; 30.04-02.05.2021; Dagmara H. Werra, Richard E. Hughes, Marcin Szeliga, Geochemical and Technological Characterization of Obsidian Artefacts from the Neolithic Site of Opatów in Southeast Poland;
UISPP XIX World Congress - Meknes; 2-7.09.2021; Dagmara H. Werra, Marzena Woźny, Siliceous rocks mining, using and identification -short overview of a history of archaeological friendship between humanities and natural sciences;
27th EAA Annual Meeting (Kiel Virtual, 2021);6-11.09.2021; Dagmara H. Werra, Richard E. Hughes, Mark Nowak, Marián Vizdal, Lýdia Gačková; Alföld Linear Pottery Culture Communities in Eastern Slovakia (the North-Eastern Carpathian Basin) in the Light of Obsidian Source Use;
Summer School of Archaeology 2022, August 22–26, 2022; Eastern Slovakia, Tokaj Region; Dagmara H. Werra, Piotr Werens; Let's make tools not war. On the sources and uses of obsidian by prehistoric communities; https://www.castrum-zemlun.site/;
28th EAA Annual Meeting (Budapest, 2022); 31 August - 3 September 2022; Dagmara H. Werra, Marcin Szeliga, Katarzyna Pyżewicz; Value, Significance and use of ‘exotic’ materials – in view of the presence of obsidian on Neolithic sites in Poland;
7th Arch_RNT Archaeological Research & New Technologies, Kalamata, Greece,6 to 8 October 2022; M. Moskal-Del Hoyo, A. Rauba-Bukowska, R. Kenig, M. Roffet-Salque, C. Maule, D. H. Werra, M. Nowak, A. Czekaj-Zastawny and M. Korczyńska; A study of pottery and obsidians from an Early Neolithic house in the foothills: A case study of the Biskupice Site 18 (Wieliczka Foothills, Southern Poland);
29. stretnutie východoslovenských archeológov v Zemplínskom Múzeu v Michalovciach; 23 listopada 2022, Michalovce, Słowacja; Dagmara H. Werra, Richard E. Hughes, Marek Nowak, Marián Vizdal and Lýdia Gačková; Pochodzenie zabytków obsydianowych z wybranych stanowisk wczesnego neolitu na wschodniej Słowacji;
Przeszłość ma przyszłość! / The Past Has a Future! 4. Konferencja naukowa Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (13-17.03.2023); Dagmara H. Werra, Marcin Szeliga, Katarzyna Pyżewicz: Pochodzenie i wykorzystanie obsydianu w neolicie ziem polskich – na przykładzie materiałów z Opatowa, Polska południowo-wschodnia;
International Obsidian Conference, 3-6 July 2023, Metroplaza (Engaru Town), Japan; Dagmara H. Werra, Marcin Szeliga, Richard E. Hughes, and Rafał Siuda: Technological analysis and geochemical characterization of obsidian artefacts from the Neolithic sites from Poland: An overview; Dagmara H. Werra, Katarzyna Pyżewicz, and Jolanta Małecka-Kukawka: The use of obsidian by Neolithic communities in the light of the use-wear analysis: A few observations from Poland;
XXth UISPP World Congress, September 5-9, 2023 West University of Timișoara, Romania; Dagmar H. Werra, Anna Sokólska-Majchrzak: Differentiation of siliceous rocks used by Final Paleolithic communities in the Vistula River basin; Dagmar H. Werra: Relationship between the settlements and the outcrops in the light of the extraction, exchange, and use of obsidian;
XXXVIII Lubelska Konferencja Badania Archeologiczne w Polsce: Środkowowschodniej, Zachodniej Białorusi i Ukrainie, Lublin-Zamek, 6-7 listopada 2023 r.; Dagmara H. Werra, Marcina Szeliga, Katarzyna Pyżewicz, Richard Hughes: Neolityczny inwentarz obsydianowy z Opatowa w świetle wyników najnowszych analiz technologicznych, funkcjonalnych i geochemicznych;
Piszą o nas:
Nauka w Polsce: Szymon Zdziebłowski, "Smocze szkło" na terenie dzisiejszej Polski było znane już ponad 20 tys. lat temu
Facebook:
XXth UISPP World Congress, September 5-9, 2023 West University of Timișoara, Romania
