Informacje o projekcie

 
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie we współpracy z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN realizuje projekt „Unikatowe wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe w Lipsku – Polesiu, gm. Zamość. Opracowanie i monografia”. Nekropola w Lipsku - Polesiu należy do najrozleglejszych i w największym stopniu przebadanych wczesnośredniowiecznych ciałopalnych cmentarzysk kurhanowych w kraju. W trakcie ekspedycji prowadzonej przez Michała Drewko w latach 20-tych i 50-tych XX w. łącznie przebadano 38 kurhanów z 60 zaobserwowanych w terenie.
Projekt realizowany jest dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Ochrona zabytków archeologicznych”. Jego efekt końcowy stanowić będzie monografia cmentarzyska, która ukaże się w 2021 r. Kierownikiem projektu jest dr Łukasz Maurycy Stanaszek.
 

Informacje o projekcie

W 2019 roku FP IAE PAN oraz IAE PAN zrealizowali wspólnie zadanie "Badania nieinwazyjne wczesnośredniowiecznego grodu w Tarnawie Rzepińskiej (AZP-53-8/6) w województwie lubuskim", przy współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa.

Projekt został dofinansowany z programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego "Ochrona zabytków archeologicznych", w ramach zadania "niedestrukcyjne rozpoznanie i dokumentacja zasobów dziedzictwa archeologicznego z wykorzystaniem metod tradycyjnych i nowoczesnych, m.in. badań powierzchniowych, prospekcji podwodnej, badań geofizycznych, prospekcji lotniczej, skaningu laserowego".

Celem projektu było kompleksowe, nieinwazyjne rozpoznanie wczesnośredniowiecznego grodu w Tarnawie Rzepińskiej (woj. lubuskie). Zgodnie z założeniami projektu przeprowadzono:

kwerendę źródłową dotyczącą dawnych prac archeologicznych w Tarnawie,
badania geofizyczne trzema metodami: magnetyczną, elektrooporową i georadarową,
4 zwiady lotnicze (w różnych porach roku) w celu obserwacji wyróżników roślinnych,
skanowanie terenu za pomocą lidaru,
nałożenie na stanowisko siatki georeferencyjnej,
stworzono plan warstwicowy stanowiska,
analizy palinologiczne,
datowania C14, próbek pozyskanych z odwiertów palinologicznych.

Wyniki przeprowadzonych prac przekazano do Narodowego Instytut Dziedzictwa, w postaci raportu oraz sprawozdania z realizacji zadania.

W ramach promocji zadania przygotowany został film, prezentujący grodzisko w Tarnawie Rzepińskiej oraz wyniki przeprowadzonych prac. Film został opublikowany na licencji CC na kanale ArcheoTV na portalu YouTube. Można obejrzeć go pod tym linkiem.

Całkowity koszt realizacji zadania: 43 850 PLN
Dofinansownie ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego: 35 000 PLN
Wkład własny wnioskodawcy: 8 850 PLN
Wkład własny wnioskodawcy pokrył Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Ammuriana – wyspa Murano w świetle wykopalisk / Isola di Murano alla luce degli scavi.

Numer projektu: NCN 2018/30/M/HS3/00737

Kierownik projektu: dr. hab. Tadeusz Baranowski

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

Wiodący partner zagraniczny: Iprof. dr Sauro Gelichi

Źródło finansowania projektu: Program HARMONIA 10

Charakterystyka

Zespół archeologów pod kierunkiem dr. hab. Tadeusza Baranowskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk – Ośrodka Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych (Warszawa) w ramach programu Harmonia 10, Narodowego Centrum Nauki realizuje projekt: Ammuriana – wyspa Murano w świetle wykopalisk / Isola di Murano alla luce degli scavi.

Partnerem Polaków jest grupa badaczy skupiona wokół prof. dr. Sauro Gelichiego z prestiżowego Uniwersytetu Ca' Foscari w Wenecji, we współpracy z Włoska Radą Badań Naukowych. Wspólnym celem jest opracowanie wyników polsko-włoskich archeologicznych prac wykopaliskowych z lat osiemdziesiątych XX wieku na (słynącej z wyrobu szkła) weneckiej wyspie Murano, przeprowadzonych przed fasadą średniowiecznej Bazyliki Santa Maria e Donato, na stanowisku z okresu wczesnego i pełnego średniowiecza.

Naukowcy różnych specjalizacji gwarantują interdyscyplinarne spojrzenie na przeszłość Wenecji, przez pryzmat historii obszaru istotnego dla społeczności Laguny Weneckiej. Oprócz publikacji książkowej i artykułów planuje się przygotowanie wystawy obrazującej fascynujące losy mieszkańców w pięknym, lecz trudnym dla osadnictwa środowisku naturalnym.

Efektem współpracy będzie publikacja w dwu językach: polskim i włoskim.

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu

Numer projektu: 4319/18/FPK/NID

Koordynatorzy projektu są: dr Katarzyna Skrzyńska z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN oraz Dyrektor Łosickiego Domu Kultury

Wykonawca: Łosicki Dom Kultury

Źródło finansowania projektu: Projekt badawczy, realizowany w latach 2018 i 2019, dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Projekt otrzymał wsparcie finansowe Burmistrza Miasta i Gminy Łosice.

Strona projektu

Charakterystyka

Celem projektu jest sprawdzenie tezy o opuszczeniu wczesnośredniowiecznego grodu w Dzięciołach i przeniesieniu lokalnego ośrodka władzy 6 km na południe, gdzie w następstwie tego założono miasto lokacyjne Łosice. Podczas realizacji projektu będziemy weryfikować i porównywać dane historyczne, archeologiczne, onomastyczne i kartograficzne odnoszące się do dwóch mikroregionów osadniczych: wczesnośredniowiecznego w Dzięciołach i średniowiecznego w sąsiednich Łosicach. W celu rekonstrukcji zmian zachodzących w zasiedleniu tych obszarów, w zasięgu górnej Tocznej i jej dopływów przeprowadzimy archeologiczne badania powierzchniowe. Grodzisko zbadamy i zadokumentujemy za pomocą nowoczesnych metod: skaningu laserowego (LiDAR), fotogrametrii, trójwymiarowych odwzorowań umocnień obronnych oraz badań geofizycznych na majdanie i w sąsiedztwie umocnień wczesnośredniowiecznego grodziska. Zaplanowana rekonstrukcja obejmować będzie co najmniej trzy fazy rozwoju osadnictwa regionu, odwzorowane na mapach całego terenu. Staną się one podstawą obszernego komentarza, zawierającego charakterystykę przemian osadniczych i kulturowych, dokonujących się lokalnie na przestrzeni całego średniowiecza. Podstawą tego opracowania będzie analiza źródeł archeologicznych, onomastycznych i historycznych. Rezultatem realizacji projektu będzie przygotowany do druku maszynopis książki wraz z załącznikiem w postaci elektronicznej bazy danych GIS (Geographic Information System). Sporządzenie takiej bazy, zawierającej informacje odnoszące się od naturalnego środowiska i jego przeobrażeń osadniczych, historycznych i kulturowych, pozwoli w stosunkowo prosty sposób na wprowadzenie grodziska w Dzięciołach do obiegu naukowego oraz udostępnienie pozyskanych informacji wszystkim miłośnikom historii i archeologii. Pozyskane dane udostępnione zostaną szerokiemu gronu odbiorców także w postaci tablic informacyjnych tworzących edukacyjną ścieżkę tematyczną, zawierających fotografie i opisy wyników projektu. Dzięki zamieszczonym kodom QR możliwy będzie także na szybki dostęp do dodatkowych informacji dostępnych w wersji elektronicznej.

Inne tortyfikacje

Archeologiczne Skarby Kultury w międzyrzeczu Bugu, Liwca i Krzny

Stanowiska archeologiczne stanowią część dóbr kultury narodowej o strategicznym znaczeniu historycznym. Wyniki prowadzonych tam badań pozwalają rekonstruować nie tylko przeszłość w chronologicznych granicach epok nieoświetlonych źródłami pisanymi, ale także tę udokumentowaną, dostarczając materialnych świadectw odnoszących się do wielu sfer funkcjonowania dawnych społeczności. Kwestie te są szczególnie istotne dla badań ukierunkowanych na odtwarzanie realiów epoki średniowiecza, gdzie informacje zawarte w nielicznych źródłach historycznych pozwalają jedynie na wykreślenie ogólnego tła geopolitycznego i kulturowego. Do uszczegółowienia otrzymanego na tej podstawie obrazu wydatnie przyczynia się archeologia.

Powyższe stwierdzenie dobrze ilustruje przykład współczesnego południowego Podlasia. Informacje bezpośrednio dotyczące tego regionu pojawiają się w polskich kronikach stosunkowo późno, bo dopiero na przestrzeni XV i XVI w. Wcześniejszą metrykę mają natomiast dane z kronik ruskich, dzięki którym rekonstruuje się dzieje regionu w dobie formowania się polsko-ruskiej granicy międzypaństwowej w okresie od połowy XI do połowy XIII w. Szczególnie istotne dla tej fazy są zapisy w Kronice Halicko-Wołyńskiej, pośrednio ukazujące sytuację geopolityczną i wyznaniową regionu w XIII w. Ziemie te leżały wówczas w strefie pogranicza polskich księstw: mazowieckiego i małopolskiego oraz Rusi Halicko-Wołyńskiej. W fazie tej, zanim doszło do ostatecznej stabilizacji pasa granicznego, zapewne kilkakrotnie zmieniała się ich przynależność terytorialna.

Kluczem do rozpoznania tego zagadnienia są badania archeologiczne ukierunkowane na rozpoznanie ówczesnych założeń obronnych. Ich pozostałości w postaci grodzisk przetrwały do dziś, stając się ważnym elementem regionalnego krajobrazu kulturowego. Niedostateczny stan rozpoznania wykopaliskowego i wynikający z tego brak specjalistycznych analiz nie pozwala na doprecyzowanie chronologii tych obiektów uniemożliwiając tym samym dokonanie w pełni wiarygodnych ustaleń. Większość kwestii pozostaje do dziś nierozstrzygnięta, mając postać niezweryfikowanych naukowo mniej lub bardziej wiarygodnych hipotez badawczych.

Na mapie grodzisk regionu ważne miejsce zajmują wczesnośredniowieczne fortyfikacje międzyrzecza Bugu, Liwca i Krzny. Z obszaru tego znanych jest szesnaście grodzisk o potwierdzonej metryce wczesnośredniowiecznej i co najmniej dwie fortyfikacje późniejsze. Dziewięć spośród nich zlokalizowanych jest w niewielkiej odległości od Łosic (ryc. 1). W kwestiach chronologii oraz konstrukcji umocnień mają one znaczenie strategiczne dla poznania dziejów regionu w średniowieczu i fazie wczesnonowożytnej.

Ryc. 1. Średniowieczne i wczesnonowożytne założenia obronne południowego Podlasia. Zielonym kolorem oznaczono obiekty odkryte lub zweryfikowane w latach 30. XX w., przez regionalistę Józefa Mikulskiego

W odległości 6 km na północny wschód od Łosic znajduje się największa i najlepiej zachowana fortyfikacja tego regionu, usytuowana na gruntach wsi Dzięcioły, na skraju piaszczystego cypla oddzielającego nurt Tocznej od jej bezimiennego dopływu. Lokalnie obiekt ten znany jest jako „Dawne” lub „Dawne okopy” (ryc. 2). Założenie to pod względem zajmowanej powierzchni, sięgającej ok. 8 ha, kwalifikowane jest do grupy największych grodzisk znanych z terenu współczesnej Polski. Obiekt współtworzony jest przez trzy, wpisane w siebie pasy umocnień (ryc. 3). Zewnętrzny tworzy wał o zachowanej wysokości do 4 m obwiedziony fosą, której ślady miejscowo czytelne są w terenie. Ma on w planie kształt owalny o wymiarach ok. 372 (N-S) x 282 m (W-E) i jak można przypuszczać stanowi fortyfikację podgrodzia. Wewnątrz usytuowany jest gród właściwy, którego główny wał wybudowano na planie koła. Z zewnątrz jest on otoczony szeroką fosą w której obwód wpisane są kolejne, dwa pierścienie obwałowań: jedno dookolne, a drugie odcinkowe, stanowiące zapewne dodatkową linię obronną od strony bramy. Główny wał ma współcześnie wysokość około 2 m. Otacza on majdan o powierzchni 1,2 ha, oddzielony od niego dookolnym rowem. W północno-wschodniej części grodu właściwego znajduje się trzeci pas umocnień mający postać niewielkiego, pierścieniowatego gródka, wydzielonego za pomocą kolistego wału i fosy. Również ten fragment założenia jest doskonale zachowany. Wały, o współczesnej wysokości ok. 2 m, otaczają niewielki placyk wewnętrzny. Na podstawie sondażowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych tam w latach sześćdziesiątych XX w. powstanie grodu datuje się na XII w. Jego porzucenie mogło zaś nastąpić w końcu 1. połowy XIII w. Przypuszcza się, że gród w Dzięciołach mógł mieć charakter protomiejski i poprzedzać powstanie lokacyjnych Łosic, które wraz z nazwą przejęły prerogatywy tego ośrodka w XIV lub na początku XV w.

Ryc. 2. Dzięcioły, gm. Łosice. Grodzisko „Dawne Okopy” (fot. D. Krasnodębski)

Ryc. 3. Dzięcioły, gm. Łosice. Grodzisko „Dawne Okopy”, rozplanowanie umocnień obronnych (oprac. M. Bogacki)

Na XII-XIII w. datowane jest również grodzisko w pobliskim Chłopkowie, usytuowane na krawędzi doliny niewielkiego strumienia – dopływu Tocznej mającego swe źródła w Nowych Litewnikach. Grodzisko znane jest głównie z informacji archiwalnych zebranych w okresie międzywojennym. Usytuowane było na lewym brzegu rzeki na półkolistym cyplu, w odległości 130 m na północny wschód od kościoła parafialnego. Jego umocnienia w postaci zapewne kolistego, obwodowego wału zostały zniszczone jeszcze w końcu XIX w. Współcześnie na terenie tym znajduje się dom jednorodzinny, a po wałach nie ma już żadnych śladów. Lokalizację grodziska zdradza czytelny w terenie, sztucznie uformowany, okrągły zarys wzniesienia grodziskowego mającego na szczycie średnicę ok. 28-30 m. Na sąsiednich polach uprawnych znajdowane są liczne fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej, sygnalizujące obecność otwartych osad przygrodowych. W latach osiemdziesiątych XX w. na krawędzi wzniesienia, w miejscu usytuowania zniszczonych umocnień przeprowadzono sondażowe badania wykopaliskowe. W efekcie ustalono, że podwalina zniszczonego wału zbudowana była z gliny i kamieni polnych, a jego szerokość u podstawy wynosiła 7,5-8 m. Podczas eksploracji nawarstwień pozyskano m.in. fragmenty naczyń ceramicznych, kości zwierzęce i grudy polepy konstrukcyjnej.
Kolejne grodzisko o domniemanej chronologii wczesnośredniowiecznej usytuowane jest w odległości 6,7 km na południowy wschód od Chłopkowa, w miejscowości Walim. Obiekt wzniesiono na piaszczystym wyniesieniu wśród podmokłych łąk doliny strumienia stanowiącego północną odnogę rzeki Klukówki (ryc. 4). Grodzisko nosi miejscową nazwę „Okopy Szwedzkie” lub „Kopiec Szwedzki”. Fortyfikację tworzą dwie koncentryczne linie umocnień w postaci obwodowych wałów i towarzyszących im fos. Najlepiej zachowany jest nasyp zewnętrzny, którego współczesna wysokość dochodzi do 1,5 m, przy szerokości 10 m. Wewnętrzny wał, o wysokości do 0,5 m i szerokości 7,5 m jest słabo czytelny w terenie. Wyraźnie natomiast widoczny jest na zdjęciu LiDAR. Podczas sondażowych wykopalisk przeprowadzonych tam w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku nie pozyskano datujących materiałów zabytkowych, które mogłyby potwierdzić wczesnośredniowieczną chronologię założenia. Pośrednio poświadcza ją obecność cmentarzyska kurhanowego, usytuowanego w pobliskim „Lesie Walimskim”, liczącego kilkadziesiąt kopców doskonale widocznych w terenie (ryc. 5). Badania wykopaliskowe przeprowadzone tam w 2013 r. wskazują, że nekropola ta mogła funkcjonować od początku XI w., kiedy w kurhanach deponowano spalone szczątki zmarłych. Dane o wynikach prac wykopaliskowych prowadzonych tam w końcu XIX w. wskazują też, że cmentarz ten mógł być użytkowany w dobie upowszechniania się chrześcijańskiego obrządku pogrzebowego, co hipotetycznie można łączyć z XII stuleciem.

Ryc. 4. Grodzisko w Walimie, gm. Kornica Stara. Na północ od założenia widoczne kurhany cmentarzyska w Lesie Walimskim (oprac. W. Małkowski)

Ryc. 5. Jeden z kurhanów z Lasu Walimskiego (fot. K. Skrzyńska)

Na wczesnośredniowieczną metrykę grodziska wskazują także datowania dwóch innych grodów z omawianego regionu, reprezentujących analogiczny schemat planistyczny. Pierwsze z nich o lokalnej nazwie „Horodzisko” lub „Horodysko”, usytuowane na gruntach pobliskiego Huszlewa, zostało prawie całkowicie zniszczone w latach dziewięćdziesiątych XX w. Jego pozostałości widoczne są jednak do dziś, na lewym brzegu Złotej Krzywuli, w odległości 1,5 km na południowy wschód od współczesnej miejscowości. Grodzisko o powierzchni 130 x 115 m tworzył podwójny pas umocnień obronnych złożonych z koncentrycznych wałów i fos (ryc. 6). W wyniku badań ratowniczych przeprowadzonych po dewastacji obiektu zadokumentowano relikty bramy wjazdowej do grodu oraz pozostałości konstrukcji związanych z przystanią rzeczną. Wał zewnętrzny był dwufazowy. W starszej fazie tworzył go nasyp gliniany o szerokości 4 m, od zewnątrz stabilizowany palami, zwieńczony konstrukcją drewnianą, z której zachowały się ślady ułożonych poziomo belek i dranic. W północnej części grodziska konstrukcje te uległy spaleniu, po czym wał ponownie odbudowano. Wał wewnętrzny zachował się w stopniu nie pozwalającym na rozpoznanie konstrukcji. Wiadomo, że była to struktura drewniano-ziemno-kamienna mająca u podstawy szerokość od 4 do 7 m. Pozostałości zabudowy, w postaci m.in. czworokątnej półziemianki stwierdzono w strefie przywałowej wnętrza grodu. Na podstawie znalezionej ceramiki ustalono, że fortyfikacja funkcjonowała w okresie od przełomu X i XI w. do początku XII w. Oprócz fragmentów naczyń znaleziono tam m.in. krążki ceramiczne interpretowane jako żetony do gry lub nożyki garncarskie, przęśliki gliniane, grot strzały i tulejkę kolejnego grotu, dwa noże żelazne i kamienną kulkę interpretowaną jako pocisk do procy.

Ryc. 6. Huszlew, gm. loco. Zdjęcie satelitarne pozostałości grodziska (źródło: mapy.geoportal.gov.pl)

Kolejne grodzisko z podwójną linią pierścieniowatych umocnień obronnych usytuowane jest na gruntach wsi Krzesk-Królowa Niwa. Jest ono doskonale widoczne, ponieważ przez jego środek przebiega trasa wiodąca z Siedlec do Międzyrzeca Podlaskiego (ryc. 7). Całkowicie zniszczyła ona południową część założenia, jednak łukowate zarysy zniwelowanych wałów są czytelne na fotografiach lotniczych. Gród wybudowano na piaszczystym wyniesieniu usytuowanym wśród podmokłych łąk szerokiej doliny, która ukształtowała się wzdłuż biegu trzech niewielkich strumieni – dopływów rzeczki Krzymoszy. Średnica grodziska to 220 m. Tworzyły je dwa wpisane w siebie koliste obwałowania, które najlepiej zachowały się na odcinku północnym i zachodnim. Współczesna wysokość wału wewnętrznego waha się tam od 2,5 do 3 m, a wewnętrznego od 1,5 do 1,7 m, przy szerokości podstaw obydwu oscylującej między 13 i 15 m. Pierścienie wałów rozdziela rów/fosa. Kolejny rów znajduje się wewnątrz separując majdan od wewnętrznego wału obwodowego. Na zewnątrz dostrzec można ślady trzeciego rowu wykopanego wzdłuż zewnętrznego umocnienia.

Ryc. 7. Krzesk-Królowa Niwa, gm. Zbuczyn. Widok na grodzisko od strony Maciejowic (fot. D. Krasnodębski)

Badania wykopaliskowe przeprowadzone na grodzisku w latach osiemdziesiątych XX w. wykazały, że była to fortyfikacja dwufazowa. Obydwa wały wybudowano w starszych fazach wczesnego średniowiecza, przy czym bardziej archaiczny pod względem konstrukcji był wał wewnętrzny, składający się z gliniastego nasypu szalowanego drewnianą konstrukcją płotową. Struktura ta, na podstawie analiz archeologicznych weryfikowanych metodą 14C datowana jest na 2 połowę IX w. Czyni to grodzisko w Krzesku jednym z najstarszych założeń obronnych rozpoznanych w regionie. Wał zewnętrzny w starszej fazie miał natomiast konstrukcję skrzyniową pokrytą glinianym płaszczem i umocnioną kamieniami. Późniejsza nadbudowa obydwu umocnień polegała na podwyższeniu wałów poprzez ich nadsypanie. Wewnętrzny pierścień został dodatkowo pokryty glinianym płaszczem, a jego stok od strony majdanu umocniono brukiem kamiennym. W tej postaci gród funkcjonował do końca (?) XII w., a następnie został opuszczony. Na majdanie zadokumentowano ślady obiektów mieszkalnych i gospodarczych, co wskazuje, że obiekt był na stałe zasiedlony. Wśród materiałów zabytkowych wyróżniają się znaleziska w postaci tzw. ceramiki białej, która pojawiała się w regionie od 2 połowy XI w. i była importem z wołyńskich pracowni garncarskich, przęślik z różowego łupku wydobywanego w tym samym okresie w Owruczu na Wołyniu oraz żelazna szpila z kółkiem służąca być może do spinania męskiej odzieży. Powstanie grodu poprzedzała osada otwarta, która funkcjonowała na miejscu jego wzniesienia w okresie od VIII do połowy IX w.
Metrykę sięgającą IX stulecia mają jeszcze dwa grodziska. W odległości 9 km na północ od Krzeska jest to założenie obronne w Klimach, a 11 km na wschód kolejne – usytuowane na gruntach współczesnej wsi Dołhołęka. Obydwa grody były stosunkowo niewielkie (średnice: 95 i 76 m) i można przypuszczać, że pozostawały w relacji funkcjonalnej z ośrodkiem w Krzesku. Wały tzw. Reduty Szwedzkiej w Klimach, położonej na piaszczystym wyniesieniu w dolinie Liwca, zostały całkowicie zniszczone przez prace polowe. Zarys grodziska widoczny jest tylko z dużej wysokości (ryc. 8). Badania wykopaliskowe przeprowadzone tam w latach 2004-2005 wykazały, że obiekt mógł być dwufazowy. Na rów być może wyznaczający starszą linię pierścieniowatego wału natrafiono na majdanie grodziska. Konstrukcja tego umocnienia jest nieznana, bo zostało ono w krótkim czasie rozebrane. Powierzchnię majdanu wówczas powiększono poprzez budowę obwodowego nasypu otaczającego starszy pas fortyfikacji. Szerokość podstawy nowego umocnienia wynosiła 4 m. Wzniesiono je w konstrukcji drewniano ziemnej, w skład której mogła wchodzić drewniana palisada. Na podstawie analizy archeologicznej i datowań C14 ustalono, że w swej ostatecznej formie gród funkcjonował w X w. Czas budowy młodszego wału szacowany jest co najmniej na przełom IX i X stulecia. Starsza faza, z powodu braku odpowiednich materiałów, pozostaje niedatowana. Podczas badań na grodzisku znaleziono fragmenty naczyń, gliniane przęśliki oraz fragment dyszy dymarkowej, potwierdzającej istnienie lokalnej produkcji żelaza. Z terenu osady usytuowanej bezpośrednio przy umocnieniach pochodzi natomiast wyjątkowa ostroga stalowa z bodźcem zaopatrzonym w mosiężną, kielichowatą nakładkę (ryc. 8). Podobne ostrogi znane są ze Szwecji, Sambii, Meklemburgii i Naddnieprza. Pojedyncze okazy znaleziono na terenie Polski – najbliżej w Radachówce nad Świdrem. Bezpośrednią analogię stanowi natomiast ostroga znaleziona w Pasymiu, a więc na terenie wczesnośredniowiecznej bałtyjskiej Galindii. Te unikatowe elementy oporządzenia jeździeckiego datowane są od późnego IX w. i użytkowane były w ciągu X stulecia. Przypisuje się im skandynawskie pochodzenie i łączy z obecnością wareskich wojowników przybyłych z Rusi.

Ryc. 8. Klimy, gm. Olszanka. Zdjęcie satelitarne pozostałości grodziska (źródło: mapy.geoportal.gov.pl)

Ryc. 9. Ostroga z X w. znaleziona na terenie osady przygrodowej w Klimach, gm. Olszanka (fot. M. Gmur)

Usytuowany na wschód od Krzeska gród w Dołhołęce, znany lokalnie jako „Horodyszcze”, zbudowano na skraju piaszczystego cypla stanowiącego krawędź rozległej doliny rzeki Piszczanki wpadającej do Krzny. Niewielkie powierzchniowo założenie obronne tworzył pierścieniowaty pojedynczy wał współcześnie zachowany maksymalnie do wysokości 1 m. Jak wykazały badania prowadzone tam w latach siedemdziesiątych XX w., jego bazę stanowił piaszczysty nasyp, na którym posadowiono skrzyniową konstrukcję wypełnioną gliną. Wzdłuż wewnętrznej krawędzi umocnień zarejestrowano płytki rów przywałowy, w którym znaleziono dużą ilość fragmentów naczyń i kości zwierzęcych oraz przęśliki gliniane. Ustalono, że założenie funkcjonowało krótko, w okresie od IX do XI w. i być może miało charakter schronieniowy.
W odległości 19 km na zachód od Łosic znajduje się jeszcze jedno wczesnośredniowieczne grodzisko, usytuowane na gruntach wsi Czołomyje, na skraju terasy zalewowej doliny Liwca. Z obiektu zachowały się w zasadzie tylko wały, mające charakterystyczny „ósemkowaty” kształt, powstały być może z połączenia dwóch okręgów: mniejszego o średnicy 95 m i większego o szerokości 120 m. Umocnienia zachowały się do dziś miejscami na wysokość 2 m. Wnętrze grodziska zostało zniszczone, gdyż po pogłębieniu wykorzystywano je jako staw rybny. Na ocalałym fragmencie majdanu w latach sześćdziesiątych XX w. zarejestrowano pozostałości zagłębionego w ziemię budynku mieszkalnego oraz towarzyszącego mu paleniska. Ustalono też, że od strony wsi Stok Ruski do grodziska prowadziła kamienna grobla. Na podstawie znalezionej tam ceramiki obiekt wydatowano na X-XI w.
Oprócz wczesnośredniowiecznych grodzisk, na terenie powiatu łosickiego zachował się także przykład wczesnonowożytnej architektury obronnej (ryc. 10). Chodzi tu o pozostałości ufortyfikowanego dworu w Ostromęczynie, który wybudowany został w miejscu starszej siedziby rodowej w 1. połowie XVII w. przez Wojciecha Niemirę Hrymalicza, stolnika drohickiego, starostę mielnickiego i wojewodę podlaskiego. Założenie to zostało w dużym stopniu zniszczone podczas wyprawy księcia Bogusława Radziwiłła na teren południowego Podlasia w 1656 r. Świetność przywrócono mu dopiero w pierwszych dziesięcioleciach XVIII w., kiedy stanowił on własność Karola Juliusza Sedlnickiego. Plany renowacji dworu sporządził wówczas saksoński architekt Jan Henryk Klemm, związany z dworem Jana Klemensa Branickiego, autor projektów m.in. pałacu Branickich w Choroszczy, pałaców Sapiechów w Kosowie Poleskim i Dereczynie, kościoła św. Katarzyny i św. Trójcy w Tyczynie oraz ratusza w Białymstoku. Ostateczny upadek rezydencji rozpoczął się w 2. połowie XVIII w., kiedy Sedlniccy przenieśli się do Konstantynowa. Ostatni epizod związany z użytkowaniem dworu miał miejsce w 2. połowie XIX w., kiedy majątek znalazł się w posiadaniu hrabiny Katarzyny Broel-Plater. We wschodniej części fortyfikacji wzniesiono wówczas budynek wytwórni serów szwajcarskich, a w piwnicach starego dworu zorganizowano ich dojrzewalnię. W 1915 r. wycofujące się wojska rosyjskie zdewastowały serowarnię, wywożąc jej wyposażenie do Rosji.

Ryc. 10. Ostromęczyn, gm. Platerów. Ortofotografia pozostałości wczesnonowożytnej fortyfikacji (oprac. M. Bogacki)

Wczesnonowożytna forma założenia obronnego, pobudowanego w charakterystycznym dla epoki kształcie, ma formę prostokąta mierzącego w przybliżeniu 205 x 230 m. Narożniki wyposażone są w geometryczne bastiony (ryc. 11). Całość założenia otacza fosa. Przeprowadzone tam w 1987 r. badania sondażowe nie potwierdziły hipotezy o istnieniu w tym miejscu wczesnośredniowiecznego założenia obronnego. Odkryto natomiast fragment bruku kamiennego i murów związanych z dworem. Najliczniejszą grupę pozyskanych stamtąd zabytków stanowią fragmenty naczyń i kafli.

Ryc. 11. Ostromęczyn, gm. Platerów. Odwzorowanie LiDAR wczesnonowożytnej fortyfikacji (oprac. W. Malkowski)

Zaprezentowane fortyfikacje, obok cmentarzysk dokumentujących skomplikowaną sytuację etniczno-wyznaniową regionu w czasach historycznych, tworzą swoisty rodzaj tkanki kulturowej, stanowiącej najważniejszą sferę badań nad przeszłością międzyrzecza Bugu, Krzny i Liwca. Obiekty te współtworzą dziedzictwo o wyjątkowej wartości, zarówno w perspektywie regionalnych badań archeologiczno-historycznych, jak też na polu ogólnokrajowym. Mają one również znaczenie strategiczne dla badań nad kształtowaniem się kulturowych granic wyznaniowych pomiędzy prawosławiem i katolicyzmem oraz językowego i kulturowego różnicowania się poszczególnych odłamów Słowiańszczyzny. Tutaj bowiem, od starszych faz wczesnego średniowiecza formowała się czytelna do dzisiaj strefa kontynentalnego styku kulturowego. Zachowanie tego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń jest zatem bardzo istotne. Pieczę nad tymi pomnikami kultury winni sprawować wszyscy, którzy swoją indywidualną tożsamość wywodzą z regionalnych „małych ojczyzn”. Ochrona tych zabytków stanowi nasz obywatelski obowiązek, w przeciwnym razie przyszłe pokolenia będą skazane wyłącznie na własną wyobraźnię, tak jak my jesteśmy już do tego zmuszeni w odniesieniu do zdewastowanych grodzisk w Chłopkowie, Czołomyjach, Klimach i Huszlewie.

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Kontynuacja serii wydawniczej "Origines Polonorum"

Numer projektu: 1aH 15 0272 83

Kierownik projektu: Prof. dr hab. Przemysław Urbańczyk

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Źródło finansowania projektu: Praca naukowa finansowana w ramach projektu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego po nazwą „Narodowy program rozwoju humanistyki” w latach 2012-2015

Kontakt:

telefon (22) 620-28-81 do 86

Wykonawcy:

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
UAM Poznań
Muzeum Archeologiczne w Gdańsku
Muzeum Początków Polski w Gnieźnie
Muzeum Pierwszych Piastów w Lednogórze
Zamek Królewski na Wawelu

Charakterystyka

Cele projektu

Celem tego projektu jest kontynuacja serii wydawniczej „Origines Polonorum” [Początki Polaków], w której publikowane są monograficzne opracowania wyników rozpoczętych już w latach 40. i 50. XX wieku archeologicznych prac wykopaliskowych przeprowadzonych w wielu ośrodkach Polski wczesnopiastowskiej. Serię uruchomiono w 2005 roku jako wspólne przedsięwzięcie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oraz Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Dotąd ukazało się już 8 tomów prezentujących wczesnośredniowieczne dzieje Lublina, Kołobrzegu, Przemyśla, Płocka, Szczecina, Wolina (w dwóch tomach) i Międzyrzecza. Ani Fundacja, ani tym bardziej Instytut nie mogą dalej finansować tak kosztownego projektu, więc wydanie kolejnych 10 tomów stanęło pod znakiem zapytania. Tylko zapewnienie długookresowego, stabilnego finansowania pozwoli opublikować informacje o: Ostrowie Lednickim, Czersku, Kaliszu, Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, Gnieźnie, Gieczu, Opolu, Gdańsku, Krakowie-Wawelu i Zawichoście.

Uzasadnienie badawczego charakteru projektu

Uwspółcześnienie istniejących już opracowań archiwalnych i ich stopniowe opublikowanie w kolejnych 10 tomach serii „Origines Polonorum” będzie stanowiło swoiste ukoronowanie tzw. „Programu Milenijnego”, który był jednym z największych programów wykopaliskowych w historii archeologii światowej. Po jego zakończeniu znaleziska i dokumentacja terenowa zostały zamknięte w magazynach, co groziło ich powolnym niszczeniem. Dopiero uruchomiona w 2005 r. seria „Origines Polonorum” rozpoczęła stopniowe udostępnianie wyników tych badań w nowoczesnej formie źródłowych opracowań monograficznych. Bez doprowadzenia tego projektu do końca, nie zostanie wypełniona poważna luka informacyjna, zaś mapa dla tego okresu będzie pozbawiona kluczowych punktów. Od dawna oczekiwane opublikowanie wyników badań kolejnych ośrodków posłuży sformułowaniu nowoczesnej interpretacji najstarszych dziejów Polski. Ta prestiżowa seria, która nie ma odpowiednika w dziejach polskiej archeologii, przez długie lata będzie podstawą wszelkich rozważań nad początkami państwa Polaków. Stanie się ona niewątpliwie obowiązkową lekturą, nie tylko dla mediewistów, ale też dla autorów podręczników szkolnych i akademickich oraz wszystkich osób zainteresowanych państwem piastowskim.

Związek projektu z założeniami programu oraz celami i zakresem konkursu

Zgodnie z ogłoszeniem konkursu „Tradycja1.a”, przedmiotem projektu jest „opracowanie unikatowego zasobu źródłowego istotnego dla polskiego dziedzictwa kulturowego, służącego jego ochronie, upowszechnianiu oraz włączeniu do żywej tradycji kultury narodowej”. Będzie to wprowadzenie do obiegu naukowego informacji o zalegających od kilkudziesięciu lat w magazynach źródłach oraz o wynikach specjalistycznych analiz materiałów archeologicznych pozyskanych w 10 ośrodkach Polski wczesnopiastowskiej. Projekt obejmuje prace dokumentacyjne, analityczne i edytorskie „o fundamentalnym znaczeniu dla badań nad kulturą narodową, tzn. tworzące empiryczne podstawy dalszych badań nad szczególnie istotnymi zagadnieniami polskiego dziedzictwa kulturowego”. Bogaty materiał źródłowy zawarty w wykonanych na początku XXI w. przez interdyscyplinarne zespoły badawcze pierwotnych opracowaniach wyników długoletnich kampanii wykopaliskowych, przyczyni się do lepszego poznania początków polskiej państwowości oraz kultury materialnej mieszkańców monarchii wczesnopiastowskiej. Projekt obejmie zarówno „opracowanie zespołów archiwalnych” w postaci dokumentacji terenowej, jak też i „opracowanie zespołów zabytków materialnych dotyczących Polski”, a zatem „dotyczy możliwie szerokiego zakresu materiału źródłowego”. Oczywiste jest, że projekt „dotyczy materiału o pierwszorzędnym znaczeniu dla przyszłych badań naukowych”, gdyż bez kontynuowania serii „Origines Polonorum”, nowoczesna interpretacja genezy kluczowych ośrodków, a więc i początków państwa polskiego, nie będzie możliwa do sformułowania. Po opublikowaniu planowanych tomów, staną się one na najbliższe dziesięciolecia podstawą wszelkich rozważań o początkach państwa polskiego. Realizacja projektu pozwoli podtrzymać i rozwinąć działalność istniejących w IAE PAN i w innych placówkach naukowych „wyspecjalizowanych zespołów badawczych”, które z braku funduszy nie mogą kontynuować prac nad przygotowaniem dom publikacji wyników długoletnich badań wykopaliskowych i specjalistycznych analiz znalezisk. Standardy wyznaczone autorom i wysoki poziom edytorski serii „Origines Polonorum” przyczynią się do upowszechnienia nowoczesnego „warsztatu badawczego” polskiej archeologii wczesnego średniowiecza. Kontynuowanie serii „Origines Polonorum” jest obowiązkiem polskiej humanistyki wobec społeczeństwa, które oczekuje, iż wyniki wieloletnich kosztownych badań archeologicznych nad początkami państwa polskiego zostaną wreszcie szeroko udostępnione „przedstawicielom różnych dyscyplin naukowych” (archeologom, historykom, historykom sztuki i numizmatykom) oraz wszystkim ludziom interesującym się polskim wczesnym średniowieczem.

Charakterystyka planowanego wyniku

Kanon wydawniczy serii „Origines Polonorum”został wyznaczony przez jednolity projekt plastyczny i edytorski. Z racji wagi poruszanych zagadnień, seria wydawana jest na wysokim poziomie poligraficznym, a poszczególne tomy mają dużą objętość (ok. 70 arkuszy),co generuje duże koszty opracowania i druku. Zgodnie z pierwotnym wzorcem opublikowano już 8 tomów, ale powinno się ukazać jeszcze 10, analogicznie opracowanych interdyscyplinarnych studiów monograficznych, które zamkną pierwotny plan tego długoletniego projektu wydawniczego. Wnioskodawcom tego projektu nie brak doświadczenia w przygotowywaniu i publikowaniu nowoczesnych opracowań wyników wykopalisk. Głównym problemem uniemożliwiającym kontynuowanie tego zamierzenia jest zagwarantowanie środków na wykonanie niezbędnych prac przygotowawczych. Trzeba bowiem pamiętać, że złożone w archiwum IAE PAN opracowania powstały przed kilkunastu laty i wymagają „uwspółcześnienia” – w tym nowoczesnego ujęcia materiałów ilustracyjnych. To pozwoli na przygotowanie publikacji spełniających najwyższe współczesne standardy.

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Sylloge Nummorum Graecorum Poland. Historia polskich kolekcji monet starożytnej Grecji oraz opracowanie i publikacja zbiorów

Numer projektu: 1aH 15 0195 83

Kierownik projektu: Prof. dr hab. Mariusz Kazimierz Mielczarek

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Źródło finansowania projektu: Praca naukowa finansowana w ramach projektu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego po nazwą „Narodowy program rozwoju humanistyki” w latach 2012-2015

Kontakt:

e-mail: mielmar@umk.pl
telefon (22) 620-28-81 do 86

Wykonawcy:

Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi
Muzeum Narodowe w Krakowie
Muzeum Narodowe w Warszawie
Muzeum Okręgowe w Toruniu

Charakterystyka

1. Cel projektu

Celem projektu jest przygotowanie i edycja kolejnych sześciu polskich woluminów prestiżowej międzynarodowej serii Sylloge Nummorum Graecorum (wydawanej pod auspicjami Międzynarodowej Unii Akademii). Obejmą one następne części zbiorów (podając według kolejności ustalonej przez rozpoczęciem edycji serii polskiej) Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Okręgowego w Toruniu. Pierwsze części zbiorów wspomnianych dwóch pierwszych muzeów zostały wydane latach ubiegłych, w druku jest pierwszy tom prezentujący zasoby MN w Warszawie. W ramach projektu po raz pierwszy na "arenę międzynarodową" wprowadzone zostaną antyczne monety greckie wcześniej nie opublikowane, lub zaprezentowane w sposób niedostateczny. Odnosi się to również Muzeum Okręgowego w Toruniu. Prezentacja monet w ramach SNG jest działaniem wymagającym spełnienia szeregu zasad obowiązujących w ramach SNG, dotyczących identyfikacji, sposobu opracowania, opisu i ilustracji zabytków. Każdy tom zawiera historię zbioru, w dużej części na nowo opracowaną. W nowych tomach znajdą miejsce monety z kolekcji F. Piekosńskiego, J. Chojnowskiego, W. Terleckiego, A. Kleina, A. Czołowskiego i innych wybitnych polskich kolekcjonerów XIX i początków XX w. Wiadomości o historii zbiorów zostaną uzupełnione o efekty nowych studiów, opartych na materiałach archiwalnych. Wcześniej podobnej do SNG publikacji nie miały. W niektórych przypadkach zbiory opublikowane zostaną po raz pierwszy. Dwa opublikowane dotychczas tomy uznane zostały za "zaskakujące" - nie spodziewano się w muzeach polskich ani tak ciekawych zbiorów monet antycznej Grecji, ani tak znakomitej, a stosunkowo rzadko prezentowanej historii polskiego kolekcjonerstwa. SNG wydawane w języku angielskim stało się praktycznie najważniejszym źródłem na ten temat. Zdecydowana większość monet antycznej Grecji we współczesnych zbiorach polskich to przekazy ("dary") Polaków działających w XIX w. w różnych częściach świata. Szczególną polska specjalnością są zespoły monet stworzone przez Polaków działających na terenie imperium rosyjskiego oraz w Turcji, a w czasach mniej odległych na Bliskim Wschodzie..

2. Uzasadnienie badawczego charakteru projektu

Edycja kolejnych woluminów SNG proponowana w projekcie wymaga nowych studiów z zakresu mennictwa greckiego. Dotyczą one datowania zabytków oraz dyskusji nad treścią przekazu ikonograficznego. Za celowe uznaje się w ramach serii SNG wykonanie analiz połączeń stempli egzemplarzy ocenianych jako nieliczne. Uważa się ją między innymi za kwestię kluczową dla oceny rozmiarów produkcji. Niezbędne są studia nad historią zbiorów. Na obecnym etapie, w szeregu przypadków - kolekcje Chojnowskiego, Czołowskiego, Amrogowicza - wymagają one studiów archiwalnych. Jest to szczególnie istotne dla ustalenia proweniencji zabytków. Duża część antycznych monet greckich w zbiorach polskich pochodzi ze znalezisk. W szeregu przypadków (jak zbiór Chojnowskiego) są to znaleziska o wyjątkowym znaczeniu dla studiów nad historia ośrodków, obiegiem monetarnym i wymianą handlową (dla przykładu opracowanie znalezisk z okolic Oczakowa - zbiory Chojnowskiego - zmieniło obraz obiegu olbijskich asów na terenie chora). Analiza tych znalezisk wymaga kolejnych badań nad dziejami poszczególnych ośrodków. Stwierdzenia o pochodzeniu monet ze znalezisk są zazwyczaj skutkiem studiów nad historią zbiorów - badania takie są integralną częścią projektu. W wielu wypadkach pomijano w dziejach zbiorów problem znalezisk. Związek projektu z założeniami programu oraz celami i zakresem konkursu Międzynarodowa seria Sylloge Nummorum Graecorum, prezentująca kolekcje antycznych monet greckich, jest jedną z najbardziej prestiżowych wydawnictw numizmatycznych. Edycja kolejnych tomów odbywa się pod egidą międzynarodowego grona wydawców (stronę polską reprezentuje kierownik projektu), raporty z prac przekazywane są co roku do Międzynarodowej Unii Akademii. Z jej ramienia nad edycja polską nadzór sprawuje Polska Akademia Umiejętności. SNG zapoczątkowane zostało w latach 1930-tych. Do wydawców SNG Polska dołączyła bardzo późno - pierwszy polski tom ukazał się w roku 1998. Kolejny opublikowany został w roku 2006. W druku jest tom trzeci. Rozpoczęte zostały prace nad kolejnymi tomami. Zainteresowanie jakie wzbudziły polskie tomy SNG, przywracające polskim muzealnym zbiorom numizmatycznym należne im miejsce, potwierdziły potrzebę rozwinięcia prac nad edycją kolejnych tomów. Tym bardziej, że obecnie trwają zaawansowane prace, mające charakter ponadregionalny, nad historią numizmatyki antycznej. Pierwsze tomy polskiej serii SNG wypromowały w międzynarodowym środowisku numizmatyków i historyków świata starozytnego, na razie na pierwszym etapie, dzieje polskiego zbieractwa numizmatycznego i polskich studiów nad dziejami pieniądza w świecie antycznym. Studia przygotowujące do opublikowania kolejnych tomów połączone są ze studiami nad historią zbiorów polskich. Podjęcie realizacji projektu w poważnym stopniu pozwoli na nadrobienie "zaległości" w opracowaniu, prezentacji i promocji polskich zbiorów monet. Chodzi oczywiście o ilość opublikowanych zbiorów, a nie jakość publikacji (w tym wypadku, w odniesieniu do tomów polskich nie zgłoszono żadnych uwag krytycznych). Wprowadzone zostaną do obiegu ogólnoświatowego, w najwyższym standardzie, kolejne polskie zbiory muzealne, w wielu wypadkach nieznane, wraz z informacją o opracowanych na nowo dziejach polskiego kolekcjonerstwa numizmatycznego, nie najlepiej znanego poza krajem.

3. Charakterystyka planowanego wyniku

Efektem realizacji projektu będzie sześć nowych tomów prezentujących polskie zbiory numizmatyczne wraz z dziejami kolekcji, które stworzone zostały przez wybitnych polskich kolekcjonerów. Wprowadzone zostaną do obiegu materiały dotychczas nieznane lub słabo znane poza Polską. Pokazane zostaną dzieje polskich kolekcji numizmatycznych, zawierających wiele zabytków o wyjątkowym charakterze, ze szczególnym uwzględnieniem znalezisk monet. Podanie tych informacji w prestiżowej serii SNG ( tomy wydawane są w języku angielskim) zapewni szeroki odbiór w świecie.

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski

Numer projektu: 11H 13 0213 82

Kierownik projektu: Prof. dr hab. Sławomir Moździoch

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Źródło finansowania projektu: Praca naukowa finansowana w ramach projektu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego po nazwą „Narodowy program rozwoju humanistyki” w latach 2012-2015

Kontakt:

e-mail: Slawomir.Mozdzioch@arch.pan.wroc.pl
telefon (22) 620-28-81 do 86

Wykonawcy:

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: Uściślenie i weryfikacja chronologii oraz periodyzacji grodów tzw. centralnych monarchii pierwszych Piastów (Gniezno, Poznań, Giecz) na podstawie akceleratorowych datowań radiowęglowych

Numer projektu: 11H 13 0216 82

Kierownik projektu: dr hab. Michał Kara

Jednostka prowadząca projekt: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Źródło finansowania projektu: Praca naukowa finansowana w ramach projektu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego po nazwą „Narodowy program rozwoju humanistyki” w latach 2012-2015

Kontakt:

e-mail: michal_kara@iaepan.poznan.pl
telefon (22) 620-28-81 do 86

Wykonawcy:

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych w Poznaniu
Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie
Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy z siedzibą w Dziekanowicach
Oddział Rezerwat Archeologiczny Gród Piastowski w Gieczu
Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu, Instytut Archeologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Fundacja Uniwersytetu im. A. Mickiewicza

Charakterystyka

Celem projektu jest wykonanie 326 akceleratorowych datowań radiowęglowych prób archeologicznych z zespołów grodowych w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu. Chodzi o grody tzw. centralne ulokowane w granicach obecnej Wielkopolski środkowej (kolebce państwa Piastów), które cechowała wybitna pozycja społeczna i polityczna w wymienionym państwie, utrwalona m.in. w Kronice Galla Anonima. Wspomniane obiekty należą do reprezentatywnych ośrodków tzw. centralnych dla monarchii wczesnopiastowskiej. Są to jednocześnie najlepiej rozpoznane w zakresie archeologicznym wczesnośredniowieczne obiekty grodowe w Polsce, mimo znacznej powierzchni (około 5-9 ha), a w dwu pierwszych przypadkach również mimo poważnej zabudowy terenu w okresie nowożytnym. Wykonawcy naukowi projektu to archeolodzy (6 osób), m.in. archeozoolog i archeobotanik, związani z problematyką badawczą wymienionych grodów. Analizy radiowęglowe zostaną wykonane metodą akceleratorową w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym (prof. Tomasz Goslar), która gwarantuje znaczną precyzję pomiaru kalibrowanego wieku radiowęglowego. Przedmiotem badań radiowęglowych będą próby archiwalne, dobrze zachowane i udokumentowane: przede wszystkim kości zwierzęce i poroże, w mniejszym zakresie kości ludzkie z pochówków, kokony jedwabnika oraz makroszczątki botaniczne (ziarniaki zbóż, pestki owoców, węgle drzewne, fragmenty drewna), które pozyskano - podobnie jak materiał archeozoologiczny - z określonych jednostek stratygraficzno-funkcjonalnych. Oceniając znaczenie projektu dla zachowania dziedzictwa i kultury narodowej, należy podkreślić postępującą deprecjację części źródeł, mianowicie bardzo cennych dla badań radiowęglowych makroszczątków botanicznych. W tym przypadku pozyskanie nowych prób wiązałoby się z wszczęciem kosztownych prac wykopaliskowych. Planowane badania mają charakter pionierski nie tylko w Polsce, przynajmniej w proponowanym ujęciu. Z reliktów wyżej wymienionych grodów, w tym z pozostałości monumentalnej architektury preromańskiej (ukończony projekt MNiSW kierowany przez prof. P. Urbańczyka), pochodzą wprawdzie oznaczone radiowęglowo próby archeologiczne, głównie węgle drzewne. Są one jednak niezbyt liczne (zadecydowały o tym ograniczone środki finansowe projektu); z tego też względu nie pozwalają na ustalenia porównywalne z planowanymi. Przeprowadzone prace winny przyczynić się w efekcie finalnym do: 1. Weryfikacji i uściślenia chronologii oraz periodyzacji wczesnopiastowskich grodów tzw. centralnych w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu (obiektów rozległych i wieloczłonowych) wraz z ulokowanymi w ich najbliższym sąsiedztwie osadami tzw. otwartymi i cmentarzami, które tworzyły z grodem określony układ chronologiczno-funkcjonalny. Szczególne nadzieje wiąże się z wyjaśnieniem metryki początków wymienionych grodów, zwłaszcza w kontekście kontrowersyjnej problematyki ich genezy. Chodzi o poglądy upatrujące w badanych grodach bądź obiekty wykreowane przez pierwszych Piastów na użytek ich władzy, bądź upatrujące w nich ponadlokalne, z wyjątkiem Giecza raczej nieobwarowane miejsca władzy i kultu społeczności z późnej doby tzw. plemiennej, zawłaszczone przez Piastów w drodze podboju lub konsensusu społecznego wspartego perswazją, a następnie przebudowane w gród - znak ich nadrzędnej władzy. 2. Pogłębienia wiedzy o funkcji grodów tzw. centralnych w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu oraz ich wzajemnych relacjach, wynikających z obecności układu wspomnianych grodów w monarchii piastowskiej, o czym informują (aczkolwiek nie zawsze w sposób bezpośredni) źródła pisane z epoki: Kronika polska Galla Anonima, Kronika Czechów Kosmasa, Kronika polska Mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem. Również i w tym przypadku wnioski istotnie zależeć będą od ustaleń chronologicznych, zwłaszcza dotyczących początków analizowanych obiektów. Ważne będzie też ustalenie, czy badane grody tzw. centralne rozwijały się w sposób spontaniczny i indywidualny, czy raczej podlegały szerszym, zintegrowanym przemianom strukturalnym, moderowanym odgórnie i dostosowanym do ich funkcji społecznych i politycznych. 3. Weryfikacji i uściślenia chronologii reliktów najstarszej architektury monumentalnej (zwłaszcza sakralnej) odkrytej w obrębie grodów w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu. 4. Pogłębienia wiedzy o chronologiczno-przestrzennym zakresie chrystianizacji monarchii pierwszych Piastów na podstawie wyników badań chronologii preromańskiej architektury sakralnej oraz wczesnopiastowskich cmentarzysk szkieletowych wewnątrz- i poza kościelnych, stwierdzonych w Gnieźnie, Poznaniu i Gieczu. Uzyskane dane winny okazać się przydatne zwłaszcza w studiach nad zróżnicowaniem kultury funeralnej monarchii wczesnopiastowskiej oraz realnym zasięgiem opieki duszpasterskiej kleru skupionego w grodzie tzw. centralnym, wokół funkcjonującego tam kościoła lub katedry. 5. Weryfikacji i uściślenia chronologii oraz periodyzacji elitarnej kultury ludności obszaru centralnej Wielkopolski z przełomu starszych i młodszych faz oraz z faz młodszych wczesnego średniowiecza. Ważna w tym przypadku będzie weryfikacja chronologiczna wybranych materiałów zabytkowych, uznawanych za istotne wskaźniki typologicznochronologiczne archeologii.